Codependency, een pijnlijke spiegel?

Een huwelijk is iets moois. Twee mensen houden van elkaar en beloven dat ze de rest van hun leven samen door zullen brengen. Wanneer er echter iets fout gaat in een huwelijksrelatie, heeft dat een grote impact op beide partners. Sommige problemen kunnen zo groot worden, dat hulpverlening noodzakelijk is om het probleem op te lossen of beheersbaar te maken. In onze praktijk komen wij regelmatig in aanraking met cliënten die psychische klachten ervaren naar aanleiding van hun (huwelijks)relatie.

Wanneer één van beide partners een stoornis heeft, komt het regelmatig voor dat de andere partner ook problemen ervaart naar aanleiding van de stoornis. In cliëntcontacten zie in clientcontacten is dit bijvoorbeeld sterk terug bij cliënten die een partner hebben met een autismespectrumstoornis (ASS), borderline of narcistische persoonlijkheidsstoornis. Deze cliënten hebben opvallend vaak te kampen met heel scala aan emotionele klachten. Daarnaast komt het regelmatig voor dat zij ook een levensgeschiedenis rapporteren van relaties waarin er sprake was van (ernstig) emotioneel tekortkomen. Met name dit emotionele tekortkomen is voor partners van een persoon met ASS of een persoonlijkheidsstoornis/persoonlijkheids-problematiek vaak een van de belangrijkste factoren die lijdensdruk geven.

De wetenschap houdt zich aangaande deze problematiek op dit moment bezig met het onderwerp ‘Codependency’. Deze term komt oorspronkelijk uit de behandeling van  verslavingsproblematiek. Op dit moment wordt hierover ook geschreven in verband met partnerproblematiek in relaties waarin er sprake is van een neurobiologische stoornis of persoonlijkheidsstoornis. Verdieping levert zoveel interessante informatie op, dat we dit u, samenvattend omschreven, niet willen onthouden. 

De letterlijke betekenis van Codependency luidt als volgt: Mede-afhankelijkheid. Met deze medeafhankelijkheid wordt dan bedoeld dat iemand zo in beslag genomen wordt door de behoefte om het gedrag van de andere partner te kunnen sturen of in de hand te kunnen houden, dat heel  zijn of haar leven daardoor beïnvloed wordt. Vaak gebeurt dit onbewust. Deze dynamiek ontstaat meestal wanneer blijkt dat aan verwachtingen die men had van de andere partner (met een diagnose), steeds niet wordt voldaan. Als gevolg hiervan treedt ergens een blokkade op in een gezonde relatievorm. Vanuit de fase van verliefd zijn, eenheid ervaren, en alles wat daarbij hoort, verloopt het proces richting een meer stabiel en realistischer beeld van de ander en van de relatie niet op een evenwichtige en gelijkwaardige manier.

Bij het ontstaan van deze blokkade spelen verschillende factoren een rol. Om te beginnen heeft dit te maken met de specifieke problematiek die een diagnose met zich meebrengt. Vervolgens heeft deze problematiek invloed op de communicatie en verhouding tussen de partners. Daarnaast heeft ook de hechtingsstijl van de partner zonder diagnose invloed op het ontstaan van de blokkade in de relatie. En dan komen we bij gedragskenmerken die horen bij een partner met een codependency-probleem: Het zijn vaak personen met een sterk altruïstische houding. Zij zijn psychologisch, emotioneel en qua gedrag sterk afgestemd op anderen. Codependency is geen stoornis of iets wat je kunt ‘hebben’, maar het is iets wat je doet. Het is een (overlevings)strategie.

Regelmatig ligt zelfbeeldproblematiek ten grondslag aan het ontstaan van deze (overlevings)strategie. Veel personen die codependency laten zien, hebben te maken met (een vorm van) zelfbeeldproblematiek. Dit uit zich bijvoorbeeld in moeite met het vinden en behouden van een gezonde eigenwaarde, moeite met het leren ervaren van eigen grenzen en zich hieraan houden, moeite om voor eigen ‘volwassen behoeften’ te zorgen en moeite om op een functionele wijze ruimte te vragen/geven voor eigen emotiebeleving en waarheidsbeleving. Hierdoor is het risico heel groot dat deze personen het contact met zichzelf verliezen, of al verloren zijn. 

Wanneer er gekeken wordt naar de levensgeschiedenis van de neurotypische partner (de partner zonder stoornis), vallen er meestal* een aantal zaken op. Binnen het gezin van herkomst is er opvallend vaak sprake geweest van verwaarlozing, mishandeling en/of (seksueel) misbruik. Hierdoor is er niet voldaan aan de basisbehoeften en voorwaarden om gezond te kunnen ontwikkelen en te  kunnen hechten aan anderen. De neurotypische partner heeft hierdoor niet geleerd om bepaalde signalen bij de partner, die wijzen op problematiek, ‘aan te voelen’. In sommige gevallen voelen zij deze signalen wel aan, maar hebben zij niet geleerd om een goede inschatting te maken van wat de reikwijdte van de problematiek in de dagelijkse praktijk zal zijn. Hierdoor is het voor hen erg moeilijk om in te schatten wat deze problematiek kan betekenen voor de wederkerigheid in hun relatie.

Hoe herken je nu of je ‘doet’ aan codependency?
Wanneer je codependency gebruikt als (overlevings)strategie, zul je waarschijnlijk de volgende punten herkennen: 

1. Je zit vast in een disfunctionele situatie in je relatie;
2. Je ervaart problemen met je eigenwaarde;
3. Eigen grenzen ervaren en stellen is lastig voor je;
4. Je emoties evenwichtig uiten lukt vaak niet. Je kropt het of op, of je hebt bijvoorbeeld last van driftbuien, huilbuien en bij tijden paniek;
5. Je geeft vaak voorrang aan gevoelens en wensen van de ander. In contact met de ander lukt het je vaak niet je eigen gevoelens en wensen kenbaar te maken;
6.  Je zoekt erkenning door te geven aan de ander;
7. Je ervaart bij tijden veel rancune en wrok ten opzichte van je partner. Afhankelijk van jullie verhouding zul je dit of opkroppen of omzeilen, maar het ‘vreet’ wel aan je. Je probeert hier gedragsmatig uiting aan te geven. Je gaat bijvoorbeeld emotie-eten, alcohol of bepaalde medicatie gebruiken, of je vertoont ook ander ‘dwangmatig gedrag’;
8. Je probeert meer en meer (negatieve) invloed uit te oefenen op de ander, zodat de ander gaat handelen op jouw aansturing. Je humeur en welbevinden zijn dan afhankelijk van het slagen hiervan;
9. Psychische klachten, lichamelijke klachten, verminderde weerstand, depressies en auto-immuunziekten komen vaker voor.

Wat is het destructieve in de rol van de ‘codependency-partner’? Zij** maakt een denkfout. Ze wil de ander stabiel houden of gelukkig maken en is er van overtuigd dat dit haar verantwoordelijkheid is. Daarbij ziet ze echter over het hoofd dat zij hiermee de andere partner zijn verantwoordelijkheid ontneemt. Zij laat de ander als het ware in de ‘kind-rol’ zitten.

Is therapie helpend voor mensen die codependency bij zichzelf herkennen? Zeker weten.  De therapie zal altijd starten met een stuk bewustwording: men moet ervan overtuigd worden dat codependency een probleem is. Immers, de persoon helpt alleen maar, de ander is de boosdoener. ‘Als ik het niet overneem/aanstuur, gaat het mis’, is de overtuiging die daarbij vaak geuit word. Bewustwording van dit probleem is vaak een moeizaam proces.

Wanneer de bewustwording eenmaal op gang komt, zal er ook ruimte komen om aan de slag te gaan met het hervinden van de realiteit op een meer evenwichtige manier. Dit gaat gepaard met een rouwproces. Daarnaast komt er ruimte voor het krijgen van eigenwaarde van binnenuit, het zich kwetsbaar opstellen enerzijds en anderzijds het aangeven van grenzen in de relatie met anderen. 

Gerdien van Wijk
Psychosociaal Therapeut